I
Publicado: 2019-03-25
Paypa sutinqa Victormi. Payqa Tomairo ayllum, Puquio llaqtamantam (Lucanas, Ayacucho). Waynallamantaraqmi violinchata waqachin, tukuy tunadakunata qispichimun. Kunanqa ñam 49 wataña violinchanta waqachichkan.
Ayllu runakunaqa aswan paytaqa riqsinku Mayistru Cholo Victor sutinwanmi, hinaspa aswan payta mañakunku tukuy llaqtakunapaq. Kunanqa Villa Salvadorpim tiyan, Alemana ayllupi. "Ama runasiminchiktaqa qunqasunchu", ninmi. "Chaninchasun runasiminchiktaqa. Kunanqa aswan wayna sipaskuna yachakuyta munachkanku, paykunamanyá yachaykachisun munakusqankuman hina", nispan kaq yapaykun.
Kay domingo 31 punchawmi, marzo killapi, hatun raymita qispichimuchkan. Chaymi llaqtamasin runakunata qayamuchkan rayminpaq, aynichakuchkan. Hinallataq payqa wawakunata, waynakunata violinta yachachichkan wasinpi.
Violinta (killi-killi sutiyuq runasimipi) yachakuyta munaspaqa kay chillikunman waqyaykusun: 992965479, hinallataq ayllu rayminchikpaq mañakunapaqpas.
Fiyiswuk rapinpas kachkanmi payta maskaspa rimanakunapaq. Kaymi tariykunapaq: Cholo Victor De Puquio Musico Violinista.
- ¿Allinllachu, tayta Víctor? ¿Imaynallam kachkanki?
- Allinllam kachkani, tayta Lucho. Kaypim maskamuchkayki, watukamuchkayki...parlaykunapaq.
- ¿Maymantataq kanki?
- Ñuqaqa kani Puquio llaqtamantam, Ayacucho, Lucanasmanta. Puquiopim tiyakurqani, Pichqachuri ayllupi.
- ¿Pichqachuripi?
- Arí, Pichqachuripi... Puquio llaqtaqa tawa aylluyuqmi: Qallaw, Chawpi, Qullana, Pichqachuri. Ñuqaqa Pichqa Churipim tiyarani.
- Allinmi. Chay llaqtaykimantam tayta José María Arguedas willakamurqa huknin maytunpi, ¿aw?
- Arí, hatun na... yawar fiesta plaza chay Pichqa Churipa chawpinpi kachkan. Chaypim ñawpaq corrida kaq, turu pukllay. Chay plazapa iskinakunankunatam camiónwan wichqaykuspa chaypi turuta pukllachiqku kunturwan.
- An... ¿Camionllawanchu wichqarqaku?
- Camiónllawanmi. Manaraqmi karachu turu plaza, camionllawanmi wichqaraku tawa iskinakunata. Chaynam pukllachiqku turukunata.
- ¿Chaytaqa qam rikuranqiraqchu?
- Rikuraniraqmi uña warmaraq, yaqa chunka iskayniyuq wataykama.
- Allinmi. Kunanqa... ¿hayka watayuqñataq kachkanki?
- Kunananqa suqta chunka iskayniyuq watayuqñam kachkani. Chaynañam kawsakuchkani. Violin tukaqqa kani ñam tawa chunka qanchisniyuq watañam.
- ¡Tawa chunka qanchisniyuq wataña! ¡Yaw, achka watakunaña! ¡Ñam machuyaruchkankiña, aw?
- Arí, chayna watañam tukapakuspay purikuchkani. Ñam machuchaña kachkani... ahahahahay... Puriykachakuchkani hinachallapas... Manayá llaqtarunakuna qunqallawanraqchu. Hinaraqmi maymanpas apallawachkanku,
- ¿May karu llaqtakunapitaq purikurqanki violinchaykiwan?
- Llaqtan llaqtanmi tukakurqani. Llaqtaypi, Puquiopi, llapan Puquio llaqtakunapi. Chaymanta Parinacochas llaqtakunapipas... Chaypim kachkan Pullo, Sacsara, Mansanayuq, Pararani, Chinquene, Chusi... Chay llaqtakunapim purikurqani. Waklaw qipanpitaq kachkan Malco, Chaypi. Chaymanta, kay Pampa Incuyopipas kachkan achka llaqtakuna: Tarco, Sallasalla, Coracora... Kay Coracorapiqa tawan ayllumpiraq -hatun ayllukunam chaypi kan, hatun comunidakuna-. Chaymanta, waklawpi, ñawpa watakunapi, Pausapas kara Parinacochasllaraqmi. Chaymanta kunanqa huk llaqtañam, Paucar del Sarasarañam. Chay llaqtakunapas achka llaqtakunam: Wataca, Sequello, Colca, Vilcas... Waklawpi kachkan Oyolo, Cotawasi, chay Pausa uraykunapi... Chaykunapim purikurqani. Hanaykunapipas, kay Upawacho, Pacapausa...
- ¿Ima tunadakunatataq chay llaqtakunapi qispichimuranki?
- Chay llaqtakunapiqa dansaqkunatam aswan munanku hinaspa sapa wata tusuchinku. Huk kutillatam rikurqaku dansaqkunataqa tukuy watapi, chayraykun paykunaqa suyaqku dansaqtaqa watantin. Manam rikuqkuchu tukuy watapi. Kunanqa televisionpi, internetpi, diwidikunapi grabacionkunata qawakunchik... aswan celularkunapi qawaykunchik.
- Ñawpa watakunapiqa chaynapunim karqa. Manam karrukunapas karqachu llaqtanchikkunaman rinapaq. ¿Imaynataq qamqa chay lliw llaqtakunaman purikurqanki?
- Winu... Chay watakunapiqa rina kara asnuchantinmi, chakiwan. Chay asnuchapim apana kara mikuyninchikta, kamanchikta. May urqupipas tutayapsuptiyki, chaypim samanayki kara, yanukuspayki mikunaykipaq, puñukunaykipaq. Chaymanta puriyta qallarinaykipaq... yaqa tawa pichqa punchawmi purina kara.
- Yaqa pichqa punchawnintin, ¿aw? ¿May llaqtamantaq pichqa punchawnintin purirqanki?, ¿maymanta maykama?
- Kay namanta... Uhmm... Puquiomanta Huatacakama.
- Huatacakama. ¿Maypitaq chay llaqta kachkan? ¿Wak Incuyolawpichu?¿Maynintataq rina chay llaqtaman Puquiomantapacha?
- Manam, chay llaqtaqa kachkan Pausapiñam. Chaymanqa Coracorantam purina karqa. Pusaq chunka pichqayuq watapim chayman purirqani, manaraqmi karrukuna karqachu Puquiomanta Coracoraman, nitaq Pausalawmanpas.
- Chaynapunim karqa ñawpa watakunapiqa, mana karru kaptin, purikuq kanchik, chay nisqaykiman hina, kimsa, tawa pichqa punchaw.
- Arí, chaynam karqa. Maysukunapas chaynallataq hamuraku karu llaqtakunamanta, purikuqku tukuy simanantin, llaqtan llaqtan, mayqin mayistrum aswan allin nispa llaqta runakunata tapukuqku. Hinaspam kaq runakuna niq kay mayistrum aswan allin, payta kuntratay nispanku. Chaynam maysukunapas allin mayistrukunata apaqku, mana alliqkunataqa manam apaqkuchu maymanpas. Huk watamantaraq mañakuqku mayistrukunataqa. Kunanqa manañam chaynachu, huk iskay killallamantañan mañakunku. Ñawpa watakunapiqa karguta hapiruspallam kallpamuchkaqku mayistrukuna maskakuq.
- ¿Runakunaqa aswanchu qamtaqa maskasurqanki?
- Kikillanchikmi rikuchikunchik, rikumindachikunchik, ¿aw? Runakunaqa qawawanchik imayna kasqanchiktapas, imaynam llamkanchik, atinchikchu icha manachu chay rurayninchikta... Chaykunata qawaspankum runakuna kay, chay mayistrum aswan allin ninku, hinaspam qawarichiwanchik wakin runakunaman, chaynam rikumindanku.
- ¿Ima tunadakunatataq qispichimunki violinchaykiwan?
- Allin mayistru kaspaqa yachankiyá llapan tunadakunata dansaqpata. Imaynam qallaykun, imaynam usyaynin, imaynam chay tunada kamyaykunapas... chay llapantam yachanayki.
- ¿Hayka tunadakunataq dansaqpaq?
- Dansaqpa tunadankunaqa achkam. Yaqachá pichaqa chunka. Ñawpa tunadakuna kachkan wallpa waqay, tipaktipak, mala vida, Lorenzacha... Agoniapas, torre bajay, pampa ensayo, altu ensayo... chaykunatam qurquna. Kunanqa chay tunadakunata tukachkankuraqmi. Mana chaykunata yachaptiykiqa llaqta runakunam kamachisunki: kay tunadata tukaykuy, nispa. Llaqtarunakunaqa ñawpa tunadakunata yuyachkankuraqmi.
- Chay llapan tunadakunamanta, ¿mayqintaq qampaq aswan sumaq, aswan munaycha?
- Ñuqaqa aswan admirakuni imaynaraq chay ñawpa mayistrukuna chay tunadatakunata aysaraku... chay waychawpa waqayninta uyarispanku tunadaman tikrarqaku; chaynallataq kachkan chay wallpa waqay (manam wallpaqa qawanchum, gallum waqan), chaykunta imaynaraq qispichimuraku chay ñawpa pachakunapi. Manam karqachu maytukunapas likanapaq. Chay mayistrukunaqa umanpi allinta qispichimuraku. Chaykunata qawaspay, uyarispaymi admirakuni, paykuna kay tunadakunata diqawasqanchikmanta.
- Tayta Victor, ¿imaynataq qamqa yachamuranki chay violinchaykipi tunadakuna aysaykuyta? ¿Sapallaykichu kikiykimanta yachakurqanki icha huk hatun mayustruyuqchu karqanki?
- Mana, manam. Ñuqaqa kachkani huk hatun violinistapa churinmi, chaynallataq huk arpista karqa Mullicha, Modesto Tomayru sutiyuq, hinaspa violin tukaqtaq karqa Benito Tomairo , Cholo Benitu sutinchasqa. Paymi taytay karqa. Paykunam iskayninku mayistruykuna karqaku. Paykunan 1960-1965 watapi ruraraku huk diskuta, chaypim rikurirqamun chay Expreso Puquio taki. Chayta uyarispam llaktakunapi aswan kay mayistrukunataqa runakuna munarqaku. Ñuqapas chaykunata uyarispay, qawaspay aswan violinta yachapakurqani.
- ¿Taytaykichu yachachisurqanki?
- Ñawpaqtaqa manam munarqachu. Taytayqa ñuqahina yanqam sasayakuypi purinki llaqtan llaqtan, nispa manam payqa munarqachu yachachiwayta. Ñuqaqa paykunata qawaspallaymi kikillay yachakurqani. Chaymanatañam uyariwaspan taytaypas admirakura: "maypitaq kay maqtaqa yacharamun", nispan. Chaymantañam yachachiwarqa, kaynatam qispichinki, kaynatam llamkakunki, amam mawla kankichu, nispan. Chaynam iskay chunka wataymanta pacha tukakuyta qallarirqani.
- ¿Dansaq tunadakunallatachu qispichinki?
- Manam. Tukuy tunadakunatam, tukuy llaqtanchikpa kustumbrinkunatam tukakuni: wayñuchakunata, wayliakunata, wayllachakunata, wasichaykunata, waka hirraykunata... lliw llapantayá yachakuni.
- Tayta Víctor, ¿kay hamuq domingo punchaw, imataq kanqa?
- Kay domingo 31 punchaw, marzo killapi, rurachakuchkani aniversariwta, kay tawa chunka qanchisniyuq watantin violin tukasqaymanta. Chaytam amigukuna aniversariwykita ruray nispa mañakuwanku, ñuqaykupas yanapanaykupaq, ayninakunaykupaq, nispanku. Unqukunim qayna wata agustu killapi, yaqa wañukuni. Chaynam kasqa kawsayninchikqa. Chaymi kunanqa ruwachakuchkani kay fiyistachata. Kayqa kanqa kay Mi Chaparral lukalpi, Villa Salvadorpi, chayman minkaykusqaykichik, inwitaykusqaykichik. Llapan runakuna, llaqtamasiykuna, asuykamuwankichik, ayllukuna, llapan dansaq munaqkuna... Dansaqkunapas kanqam achka, tusunapaqpas kanqa, mikunapaqpas kanqa... Tukuytayá ruramuchkani, llapaykichikpaq, munayniyta...
- ¿Pikunawantaq aynichakuchkanki?
Dansaqkunata valikuchkani, tawan departamento suyukunamanta. Dansaqkuna rinqa Ayacuchomanta, Huancavelicamanta -paykunaqa galas ninkum dansaqkunata), Arequipamantataq villanukuna (kaynam sutichinku dansaqkunataqa); Apurimacmantataq saqrakuna.
Ayacuchomanta hamuchkan Musuq Chaki, payqa Icapim tiyan. Apurimacmantañataq kanqa Aqchi de Kaypi, payqa saqram. Chaymanta, Huancavelicamanta kanqa Motorcito. Arequipamantataq kanqa Escorpión, Cotahuasimanta villanum payqa. Paykunam tusuykunqaku. Warmi dansaqkunapas rinqakum. Takiqkunapas rinqaku, tayta Raúl Arquínigo; payqa requinto nisqanchikta takikun. Chaymanta arpa violinwan takinqa Dulce Corazón de Chipao, paypas kachkan allin takiqmi. Chaymanta kanqa Misterios de Ocobamba, paykunaqa kachkan karnawal tukaqkuna, jarana ruraqkuna. Chaymanta valikuchkani huk gruputa, cumbia takiqkunata, chicha tukaqta, wakin maqtakuna tusunankupaq. Chaynan achka runakunapas, aylluykunapas, amigukunapas yanapawachkanku.- ¿Imaynataq chay localman riyman?
- Chay localqa Villa Salvadorpim kachkan. Parque zonalpa waqtanpi. Chaymanqa rina Alipio Poncenta, Panamericanta yaykuykuna Villa Salvadorman, Ruta C sutiyuq karrukunawan. Chaypim local Bosque kachkan. Chaypim uraykunki karrumanta. Chay localpa waqtanpim kachkan huk grifo. Chaypim qiwiykunki, tikraykunki, alliqman. Chaychallapim kachkan local Mi Bosque.
- Chaynaqa kay domingo punchawtam tupasunchik.
Chayamuwankichikyari, llapa runakuna. Qamkunata qayakamuchkani, kay Limapi tiyakuqkunaqa achka runakunam kanchik. Llapaykichikyari watukamuwaychik kawsakuchkallaptiyraq, wañukuspaqa manañayá mulistasqaykichikñachu. Llapaykichikta suyasqaykichik.
Qantapas suyasqayki tayta Lucho, llapan ayllukunata pusamunki...Pullomanta, Pullo Perú, toda la vida. Wak llaqtaykipiqa llapan plazakunapim tukaykamurani. Ñawpaq runakunaqa wakpi kara tayta Sergio Ibarra, chay llaqtapi hatun rispitu runa, wañurukunña, wasinpas ñam tuñurunña. Churinpas kara finaw Andrés Ibarra, kunanqa maypiñachiki amiguy Changopas machuyarunña paypas. Paymi herenciatapas chaskikurqa. Manañam rikuniñachu Changotapas.
Napaykusaqyari llapan runakunatapas, Pararani runakunata, Chinquene runakunatapas. Chaypim kachkan Antallani. Waklawpitaq kachkan Ocosuyo, uraychanpiñataq kachkan Sacsara. Chay tukuy llaqtakunapi watan watan purikuq karqani, achka plazakunapi.- ¿Mayqin ayllukunatataq yuyakuchkanki chay llaqtakunamanta?
- Chay Pullopi kachkan tayta Cosme Osorio, chaymanta kachkan tayta Iván Rodríguez, chaymanta kachkan Chulla Saúl Rodríguez, panin Hadapas. Chaymanta kara Montoya ayllu, Carhuas ayllu, chaymanta Medinakuna, Rubén Medina. Chaymanta achka ayllukuna kara, ñam qunqachkaniña... López ayllupas... Maypichiki chay amiguy César López, Héctor Lópezpas... paypam chay Pullo plazapi tiendachan kara. Ñawpaqtaqa Pullo plazapas allpallam karqa. Kunanqa lliwñam allicharusqaku.
- ¿Imaytaq kutinki chaw llaqtakunaman?
Kutisunraqchiki kawsakuspaqa.
YACHANAPAQLOCAL: Mi Chaparral
PUNCHAW: 31 punchaw, marzo killa
CHANIN: 10.00 soles
MAYPI: Villa Salvadorpi, Ruta C
PHUTU: Juan Pablo Aragón (Fredy Guzmanpa fiyiswukninmanta pacha)
